terça-feira, 30 de setembro de 2008

“Marcha da paz” bele estraga Timor nia ambisaun atu dada pipeline gás nian mai Timor


Husi: Olivio de Deus

Fretilin bele fila hikas ba poder husi dalan seluk

Ikus-ikus ne ema koalia barak kona ba “Marcha da Paz “ nebe maka partido historico bot, Fretilin, atu organiza iha fulan Outubro nia laran. Inisiativa ne provoca, naturalmente, opiniaun ou hakerek barak nebe pró ou contra, pois moris iha demokracia nia laran ida-idak iha direito hatudu ninia hanoin. Liu husi hakerek oan ida ne, hakerek nain mos apesar de costuma hakerek liu kona ba politica internacional no nia efeito mai Timor, sei tenta halo abordagem rua kona ba kestaun ne. Primeiro tenta atu explica halo nusa maka Fretilin nia Marcha de Paz ne bele afecta Timor nia ambisaun atu dada pipeline gás Greater Sunrise nian mai Timor? No iha parte seluk, hakarak estende hotu nia refleksaun ituan kona ba saída maka Fretilin devia halo hodi bele fila hikas ba poder?

Hanesan dehan tia ona iha leten, Fretilin atu halao Marcha de Paz ida iha fulan Outubro ne nia laran. Tuir informasaun nebe maka secretário-geral partido ne nian hato ba comunicação social, marcha ida ne sei mobiliza ema to 50.000 no hanesan demonstrasaun pacifika ida que contesta democraticamente politica sira nebe governo actual halao. Laiha dúvida que manifestasaun ne buat ida normal iha país nebe defende liberdade de expressaun hanesan Timor.

Iha parte seluk marcha ou manifestasaun ida ne mos coincide hotu ho kestaun bot ida nebe maka Timor agora dadaun enfrenta hela maka atu dada pipeline gás nian mai Timor. Sobre assunto ida ne, empresa petrolífera Austrália nian, “Woodside Petroleum”, declara tia ona fulan hira liu ba katak nia prefere liu dada pipeline ne ba Darwin, Austrália do que mai Timor. Deklarasaun ne hetan apoio tácito husi governo australiano. Empresa ne ho nia parceiro sira apresenta argumento rua nebe justifica tamba sá maka sira lakoi dada pipeline ba Timor. Primeiro, dada pipeline ba Timor la iha vantajein comercial hanesan dada ba Austrália, no nia segundo argumento hateten katak Timor nia situasaun rai-laran volátil liu no sei frágil hela, tamba ne, la siguru ba sira atu halo investimento.

Agora sei ita hare ba argumento rua ne, ida primeiro kona ba vantejein komersial ninian, se estudo alternativo ida nebe maka governo timorense ho empresa petrolífera seluk halo hela ne prova katak, dada pipeline mai timor mos iha vantajein komersial, até diak liu dada ba Austrália, ida ne bele halo la vale tia Woodside nia argumento. Mesmo nuné, argumento ida nebe maka bele hamate timor nia ambisaun maka kestaun de siguransa ho estabilidade nebe Timor foin maka hetan mas sei nurak ou frágil liu hela. Hanesan hot-hotu hatene situasaun ida ne precisa tempo hodi bele consolida.

Marcha de Paz nebe Fretilin organiza ne, se buat hotu lao diak laiha problema, mas se maka evolui ba violensia no provoca situasaun de instabilidade no insiguransa, ida ne laiha dúvida que mai reforça tan Woodside petroleum nia segundo argumento katak sira lakoi dada pipeline ba Timor tamba situasaun la estável, tamba laiha sigurança, tamba risco (resiko) makas ba sira nia investimento.

Claro que, se Timor maka rai ida nebe ukun an kleur ona, iha democracia forte no consolidada, manifestasaun oan sira hanesan ne, bele halo sem problema, pois ida ne direitos cívicos sidadaun sira nian hodi manifesta, mas realidade laos hanesan ne, Timor rai ida nebe foin maka halo tinan nen ukun-rasik-an, nia demokrasia mos foin maka okir, foin maka sai husi conflito político-militar ida nebe halo Timor atu sai tia estado-falhado no lori povo barak ba hela iha tenda okos, até grupos artes marciais deit maka baku malu mos hanesan tia kedas funu bot ida. Sira ne hotu hatudu katak estabilidade nebe Timor foin hetan ne sei frágil hela. Paz ida nebe maka timor oras ne hetan apenas paz ida nebe negativa ou apenas ausência de conflito, nia precisa tempo hodi bele consolida didiak no bele sai hanesan paz sustentável ou paz duradoura ou paz positiva ida. Tamba fragilidade sira hanesan ne maka, dala ruma marcha sira nebe ita hanoin atu halao ho paz mos dala ruma bele evolui ba violência, hanesan John F. Kennedy uluk hateten katak “nia ida nebe que hakarak halo mudança liu husi revolusaun pacífica, loke hotu dalan, ao mesmo tempo, ba revolusaun violenta”.

Bele fiar katak, oras ne dadaun mundo tomak tau matan hela ba Timor, balu ho hanoin diak no balun ho hanoin at, hodi acompanha saída maka sei acontece iha Timor ho Marcha de Paz ida ne. Rai sira hanesan Austrália nebe que hakarak hadau hotu Timor nia riku-soin sira, observa no hanoin hela halo nusa maka bele aproveita situasaun ida ne halo didiak. Aproveita situasaun halo didiak ba Austrália significa katak bele dada pipeline ba Austrália. Bele fiar hotu katak, oras ne dadaun Austrália bele coloca nia serviços secretos ou serviços de informasaun (pois nia tropa rasik mos sei iha Timor hela) barak iha Timor para bele hare didiak saida maka sira bele halo hodi serve sira nia interesse. Claro que Austrália mos lakohi situasaun ne atu at liu para labele afecta fali nia território rasik maibe suficiente deit ba nia hodi bele justifica katak, liga pipeline mai Timor perigo bot ida tamba laiha siguransa no estabilidade.

Se pipeline ne la dada mai Timor, ita lakon tia oportunidade bot ida atu ajuda resolve dadaun problema sira que ita iha no liu-liu ho problema de desemprego. Perde oportunidade bot ida atu industrializa tia ita nia zona sul. Ita bele dehan katak nai ulun sira Fretilin nian iha hela consciência sobre ida ne, maibe sira nia teimosia ne bele ladiak ba Fretilin, la diak ba povo no ladiak ba Timor. Tamba se Marcha de Paz ne provoca tan fali violensia foun no halo povo sira halai ba mai, bele contribui ba afunda liu tan partido bot, partido histórico ida ne. Partido ida nebe que hakilar uluk ukun-rasik-an enquanto sira seluk sidauk hatene saída maka atu halo.

Laiha dúvida que partido politico hot-hotu kria ho ideologia ida-idak nian mas ho objectivo ida deit, objectivo ne maka atu alcança poder (ukun), no ukun kleur. Ukun kleur ne, iha democracia nia laran significa katak, ukun durante tempo nebe que povo hakarak ita atu ukun (povo nia lian maka maromak nia lian). Tamba ne, hodi bele ukun kleur, politica sira nebe maka partido sira halo tem que ho objectivo ida i objectivo ne maka “atu hadian povo nia moris no resolve povo nia problema”, laos atu dificulta povo nia vida.

Fretilin agora atravesa situasaun difícil ba nia existência hanesan partido. Iha preocupasaun barak kona ba halo nusa maka bele ukun fali, halo nusa maka bele fila-fali ba centro de decisaun. Iha situasaun de desespero sira hanesan ne maka, as vezes, bele provoca hahalok nebe que, em vez de contribui ba hadian povo nia moris, halo susar deit povo nia vida.

Mesmo hanesan ne, Fretilin tem que fiar katak, se nia halo diak loron ida nia sei fila fali ba poder no bele ukun kleur. Dala ruma Fretilin hanoin katak , Xanana ho AMP mos sae ba poder husi circunstancia ida nebe rezulta husi violensia, tan ne, nusa nia labele. Em vez de hanoin nuné, Fretilin tenki hatudu katak nia laos hanesan ne, i depois, husik povo maka julga se maka diak no se maka la diak. Ita nia povo ne barak maka la hatene lê no la hatene hakerek mas laos povo ida nebe beik, povo ne hatene agradece. Se ita halo diak loron ida nia sei fo fali segunda oportunidade atu servi nia.

Tamba ne, hakerek nain nia haré, ho Marcha de Paz nebe Fretilin atu halao bele mos lori fali Fretilin fila ba poder, maibe, dalan ida ne nia risco (resiko) makas liu.

Hanesan dehan tia ona iha leten, tamba Timor mos sei frágil hela entaun Marcha de Paz mos bele evolui ba violensia no violensia bele husik hela problema foun barak no estragos barak nebe que no fim, povo ida nebe que políticos sira hakarak servi, maka sei terus no moris at nafatin iha riku-soi barak nia leten. Tenki hanoin katak poder ida nebe maka hetan husi violensia nia consequência maka, partido se deit maka ba governa tenki herda (mewarisi) nafatin país ida nebe instavel, ho estragos barak, ho povo hela iha tenda okos. Nia sae ba poder, em vez de hanoin ona atu halo desenvolvimento, tenki hanoin lai kria uluk estabilidade. Se situasaun hanesan ne hela deit bele cria tia circlo vicioso ida, tamba partido sira sae-tun poder preocupa deit ho cria estabilidade, no bainhira atu hanoin halo desenvolvimento nia tenki tun fali ona. Se nune hela deit Timor sei la ba oin, África - laos hotu - sei bolu ita hatan, ita nia moris sei at nafatin no ita nia bei-oan sira sei la goza. Dala ruma vale a pena hanoin hikas fali no halo analogia ida ba provérbio índio (suku indian) nian nebe se ita koloka ba Timor nia caso sei sai hanesan ne: “Timor ne ita laos simu-mai husi ita nia bei-ala sira mai be ita empresta husi ita nia bei-oan sira” tamba ne ita tenki hare didiak hodi loron ruma bele entrega fali ba nia nain ho diak liu tan.

Fretilin tenki hatudu katak nia mos alternativa sólida ida ba poder liu husi politica sira nebe diak, clara no eficaz. Aproveita agora iha oposisaun para bele redefine partido ne, remodela partido ne no prepara-an ba próxima legislativa nebe sei halo iha 2012 em vez de preocupa ho marcha sira hanesan ne, que nia consequência ita la hatene lolos, nebe dala ruma laos Fretilin maka aproveita maibe sira seluk maka aproveita fali (liu-liu rai sira hanesan Austrália). Pois la normal, agora laos período kampanye, partido politiku ida komesa halo kampanye ulu-uluk. Aguenta ituan to 2012, pois falta deit tinan hira ona. Dala ruma altura nebá, Alkatiri mos bele reforma (pensiun) ona (se nia hakarak). Maibe se nia reforma, hakerek nain fiar katak Fretilin iha quadros barak foin-sae nebe que competente liu hanesan Arsénio Bano, José Teixeira, Aniceto Guterres no seluk-seluk tan nebe bele lori partido bot ne ba oin ho didiak atu reclama fali nia grandeza ho credibilidade perante povo timor-oan tomak.

Fretilin desde que assume nia posisaun iha parlamento hanesan partido de oposisaun, hatudu hela ona katak, nia oposisaun ida nebe forte no credível, oposisaun ida nebe la fo deskansu ba governo, hatudu ho elegansia no qualidade i ida ne konserteza diak ba Timor nia demokrasia, pois Timor precisa governo ida nebe estável no oposisaun ida nebe forte. Trabalho sira hanesan ne maka Fretilin devia continua halo ho persistensia no ita bele fiar katak povo mos hare hela ho atentu ba Fretilin nia servisu sira ne, no se nia halo diak, iha 2012 povo sei la haluhan nia kossar ben.

Situasaun difícil nebe que Fretilin oras ne atravesa, laos Fretilin mesak maka liu husi ida ne. Iha partido bot barak iha rai desenvolvido sira mos atravesa situasaun de desespero no crise existencial bot. Ita haré ba Partido democrata iha Estados Unidos da América durante década 80 no Partido Trabalhista iha Reino Unido (Inglaterra) iha hotu década 80 to segunda metade década 90 nian. Iha tempo nebá, iha Estados Unidos, Presidente Cárter lakon eleisaun no entrega poder ba Ronald Reagen que ukun iha tinan walu nia laran no tutan kedas ho George Bush (Pai) tinan hat tan. Entaun durante tinan sanulu resin rua Partido Republikano maka ukun iha Estados Unidos. Partido Demokrata altura ne desespero los no hanoin katak se nia la redefine nia partido entaun nunka mais fila ba poder (ukun). Tamba ne saída maka sira halo uluk maka hili líder foun diak ida. Ho nuné, sira aposta iha Bill Clinton atu lidera no hadian partido nia imajen no partido nia politika para bele sai fali alternativa ida sólida ba poder. Bill Clinton entaun decide halo politica “Terceira Via” (Third Way) nebe que mais ou menos lori fali Partido né ba klaran no junta hamutuk ideias diak direita ho esquerda nian. Nia resultado, iha 1992 Partido Democrata fila kedas ba poder i tode ukun durante mandato rua. Politica ida nebe hanesan maka Tony Blair mos adopta iha Inglaterra no iha 1997 acaba ho reinado Partido Konservador nian durante década ida ho metade no lori fali Partido Trabalhista ba poder que ukun durante mandato tolu. Depois de tabik Estados Unidos ba halo intervensaun iha Iraq, Tony Blair nia popularidade mos monu iha Reino Unido, entaun trabalhista sira receia katak se Blair maka lidera nafatin partido, sira bele lakon eleisaun oin mai, ho nuné sira mos buka atu hadian lalais partido no prepara-an atu hasoru legislativa oin. Sira troka tia lideransa Partido ho lideransa governo nian husi Tony Blair ba Gordon Brown para nuné bele consolida fali sira nia poder no enfrenta fali eleisaun oin.

Ho exemplo sira ne, hakerek nain laos hakarak hateten dehan Fretilin mos tenki adopta hotu “third-way” pois buat sira nebe maka aplica diak iha rai balun, bele la funciona diak iha realidade seluk. Iha ne, hakerek nain hakarak hateten deit katak kuando partido sofre queda eleitoral i lakon nia atraksaun hosi votantes sira, partido tenki buka halo exircicio barak nebe bele hadian fali partido nia imajein, liu husi halo redefinisaun iha nia politika ou halo remodelasaun iha nia estrutura para nuné bele recupera fali terreno. Claro que apoiantes Fretilin sira bele dehan katak Fretilin la precisa halo buat ida tamba iha legislativa liu ba Fretilin maka hetan votus barak liu partidu sira seluk hotu, maibe se ita kompara ho primeira legislativa nebe lori fretilin ba poder ho maioria absoluta, partidu bot i históriku ida ne lakon ona votos barak. Barak duni to partidu sira nebe hetan votos menos iha eleisaun mos basta kria deit aliansa ida, suficiente ona hodi koloka kedas Fretilin ba oposisaun. Hakerek nain fiar katak, ho politica nebe diak, certa, clara no eficaz bele ajuda Fretilin recupera fali povo nia confiança no loron ida bele fila hikas ba poder ho didiak i tamba né ho razaun sira que apresenta iha leten, hakerek nain fiar katak Marcha da Paz mos dalan ida hotu atu fila ba poder maibe laos dalan diak.

Atu termina, hakarak halo deit observasaun kik ida sobre balun nia haré ba nia líder sira. Liu-liu ba figura sira hanesan Marí Alkatiri, Xanana Gusmão, José Ramos Horta no seluk tan. Líder sira ne nia kontribuisaun ba Timor nia luta ukun-rasik-an hot-hotu hatene no labele nega. Se la ho sira nia lideransa karik dala ruma Timor sei iha hela nakukun laran. Mesmo hanesan ne, ita labele koloka fali sira as liu povo Timor tomak nia interesse ba paz, ba estabilidade, ba siguransa no ba moris diak ho hakmatek. Ita bele gosta sira mas la precisa venera sira ou até adora tan sira, tamba, independentemente husi sira nia contribuisaun bot ba Timor, sira ne ema bain-bain hanesan ita, laos santo i muito menos maromak. La precisa fo an ba mate tanba sira, fó an ba mate tamba Timor deit tó ona. Oras ukun-an ne tempu para goza liberdade no moris hakmatek iha paz no domin ho dame nia laran.