sábado, 30 de agosto de 2008

Compreende China nia aproximação ba Timor.

Saída maka China hakarak husi Timor?

Husi kedas 2002, quando Timor-leste restaura ninia independência, loron ida tuir mai, China estabelece kedas laços ho Timor hanesan primeiro país nebe maka halo relação diplomática ho nação foun ne. Hosi parte seluk, Timor mos responde kedas ho hari ninia embaixada iha Peking. Desde ne, relação China ho Timor começa diak tan deit e visita entre nai ulun husi China ba Timor no husi Timor ba China frequente liu tan.

Rai rua ne serviço hamutuk iha area oi-oin e assina acordo barak sobre comercio bilateral no ajudas externa ba Timor. Alem de ida ne, China mos halo hotu cooperação ho Timor iha área Militar ho ajuda hanesan tendas, fardas no selu oficial timor-oan sira ba estuda iha academia militar chinesa. China mos ajuda hotu Timor halo construção ba Edifício publico tolu nebe importante tebes ba rai ne hanesan, Palácio Presidencial foun, Edifício ba Ministério dos Negocio Estrangeiro no atu constrói tan Quartel FDTL nian. Foin iha semana hira liu ba, China anuncia tan katak Timor nia exportação ba China sei la selu taxa ba buat ida ou 0 % de taxa.

Provas sira hateten iha leten ne hatudu duni katak Timor ho China iha relação diak no belun bot. Mas se ita hare didiak, hanesan China maka fo hela deit e Timor simu los deit. Se nune saída maka China manan husi relação ida ne?

Husi ne maka ita buka hatene, tanba laiha rai ida maka fo hela deit ajuda sem hetan lucro ka vantagens ida e nune mos ho China.

Ita bele fahe China nia interesse ba parte tolu. Primeiro maka China hakarak isola Taiwan husi nação hotu-hotu, tuir mai nia hakarak aumenta ninia influencia iha região e ikus liu, bele tau nia liman ba Timor nia recursos naturais hanesan Mina rai, Gás no seluk tan.

Hodi começa, China nia relação ho Taiwan, relação ida nebe conflituosa. China sempre considera Taiwan hanesan nia província e fiar katak ho pressão no isolamento nebe maka nia halo ba Taiwan bele lori rai ne loron ida integra fila-fali ba China. Cada relação diplomática nebe maka China hari ho rai seluk, coloca kedas condição ida katak sira tenki reconhece China nia soberania sobre Taiwan. Quando China hari nia relação diplomática ho Timor, sira rua mos assina kedas comunicado ida hateten katak “Timor reconhece Taiwan hanesan China nian e Republica Popular da China deit maka bele representa China tomak ba liur e laiha rai seluk tan”. Ho comunicado ida ne China hetan garantia hosi Timor katak, nia sei la ba halo relação diplomática ho Taiwan. Parece que China aprende ho caso São Tomé e Príncipe nian ho sira seluk tan, nebe que reconhece Taiwan nia independência para bele hetan ajuda económica e lakoi buat ne repete tan ho Timor-leste nebe kik oan mas iha riqueza mina rai barak que hotu-hotu hakarak.

Razão ida tan maka, China hakarak aumenta ninia influencia iha região Ásia oriental no Sudeste Asiático tomak e acalma nia vizinho sira. Tanba ne nia relação ho Timor mos hola parte hotu iha projecto bot ida ne. Pois aproveita altura ida nebe maka, Estados Unidos preocupa liu ho nia funu contra terrorismo e ladun fo atensaun ba região ida ne, maka China bele aproveita para aumenta ninia influencia usa poder ida nebe maka cientista sira bolu naran “soft power” ou aumenta influencia laos usa força militar (Hard Power) maibe ho força económica. Ida ne importante tebes ba China tamba durante tinan rua nulu resin China nia força aumenta makas, laos deit força económica maibe força militar hotu. Situasaun ida nebe que halo China nia vizinho sira desde Japão, Coreia to nação sudeste asiático sira sente ameaçado e laran la hakmatek tanba sira la hatene lolos halo nusa maka China sei ba uja nia poder sira nebe nia hetan. Nune, ho relação diak nebe maka nia constrói no ajuda sira nebe maka nia fo ba nia vizinho sira hatudu katak China laos ameaça ida ba sira maibe China sei uja força nebe maka nia iha ho responsabilidade.

Razão ikus liu laos ona segredo, tanba China hakarak hetan hotu acesso ba Timor nia riqueza natural, liu-liu ba energia hanesan mina rai ho gás natural. China presiza tebes petróleo ho gás natural barak para bele sustenta nia economia. Desde 1978 quando Deng Xiaoping halo reforma bot iha neba maka China nia economia, husi kedas altura ne aumenta makas no conta ho crescimento media tinan-tinan nebe varia entre 8 ho 9 porcento. China depende los ba petróleo e sempre hola husi médio oriente (Timur Tengah) no mos Ásia Central. Maibe, acontecimento bot 11 Setembro (ataque terrorista iha Nova Iorque) halo buat barak maka muda, região rua nebe maka antes bele garante fornecimento petróleo estável ba China hetan impacto bot husi acontecimento ida ne. Ho conflito barak halo Médio oriente sai tia região ida nebe maka la estável e Ásia Central mos, China laos mesak ona tamba Estados Unidos depois de tama iha Afganistão hakarak mos hetan hotu acesso ba Petróleo ho gás iha região neba. Buat sira ne hotu halo China receia katak loron ida fornecimento de petróleo ba nia rain bele hetan corte no ida ne la diak ba nia economia. Tanba ne, em vez de depende los deit ba Médio Oriente ho Ásia Central nia tenki hanoin aranja mos petróleo husi rai seluk. China ikus-ikus ne cria relação diak ho rai sira nebe maka iha petróleo e Timor mos la ses husi ida ne. China halo relação diak ho Timor no fo ajuda barak maibe nia mos hakarak hetan hotu ninia parte iha ita nia petróleo ho gás. Ida ne maka agora nia halo mos iha África, iha país sira nebe hanesan Angola, Sudan ho seluk tan.

Agora, se ita avalia didiak China nia sucesso ho politica tolu nebe nia halo, bele dehan katak, iha pontu primeiro ho segundo China hetan ona sucesso balun. Ne maka, isola Taiwan no aumenta ninia influência iha Timor mesmo que laos nia mesak maka iha neba. Maibe nia terceiro objectivo – acesso ba petróleo - sei dok liu hela e rai sira seluk mos parece la fo fatin.

China hetan fiar husi governo Timor ato halo estudo sísmico para hatene mina rai hira maka Timor hetan iha rai maran maibe nia projecto ne parado tia ho conflito politico-militar 2006 liu ba. Nia mos hakarak explora hotu bloco mina rai nian balu iha Timor Gap maibe nia la manan concurso nebe maka governo Timor lança. Hanesan explika tia ona iha leten katak China presiza los petróleo barak para bele sustenta nia economia. Se China consegue ona, mais ou menos, nia objectivo rua seluk então ida nebe maka nia hakarak los agora maka hetan hotu porção ruma husi Timor nia petróleo. Coloca ona problema ida nebe cientista politica sira bolu naran “Fungibility of Power” ou to iha nebe maka China ho nia poder sira nebe maka nia iha, tanto económico ou militar, bele halo rai seluk tuir nia hakarak? Pelo menos iha Angola, China la consegue halo estado angolano tuir nia hakarak. China fo ajuda barak ba Angola ho intenção katak Angola so fan petróleo ba nia deit maibe Angola dehan nia fan ba se deit maka nia hakarak. Iha Timor nia caso, ita la hatene, to bainhira maka Timor resiste ba China nia sedução? Pois to agora nia sidauk hetan nem bloco ida para bele explora iha Timor Gap, nem exclusividade ba petroleo iha rai maran. Situação ida nebe maka interessante para ita acompanha.

Olivio de Deus