terça-feira, 23 de setembro de 2008

Hasoru China iha Timor, Estados Unidos la confia nia "Sherif" Austrália mesak

Foin lalais ba, halao simpósiu (Conferencia) bot ida iha Honolulu, Hawai hosi loron 12 to 18 Setembro kona ba sector siguransa no estabilidade iha Timor-leste. Simposiu ida ne Estados Unidos da América maka patrosina (sponsor) nebe que hola fatin iha Ásia-Pacific Center for Security Studies (APCSS). APCSS ne instituisaun peskisa ida, nebe iha ligasaun ho militar americano divisaun pacífika nian (Pacific Command).

Simposiu ida ne lori partisipantes barak ba to Honolulu, desde representante partidu oposisaun, AMP, ONU nian no hosi mos oficiais sira forças segurança Timor nian. Além de ida ne, ba partisipa mos embaixadores husi liur sira nebe representa sira nia rain agora dadaun iha Timor.

Tuir informasaun nebe maka meios de comunicação sira hato, simposiu ne diskute áreas barak que iha ligasaun ho problema seguransa nebe Timor enfrenta no haktuir hotu katak partisipantes conferencia ne nian quando sira fila mai Díli hateten, sira "sente satisfeito los ho inisiativa ida ne tamba bele permite diálogo construtivo ida entre timor-oan sira".

La iha dúvida que iniciativa sira hanesan ne importante tebes, liu-liu tamba koalia kona ba sector ida nebe Timor precisa tebes diálogo barak ka discussaun barak hodi bele hetan solução diak ruma ba problema sira nebe iha. Mas qestaun nebe hakarak coloca iha ne, halai liu ba politica internacional ou tamba sá maka Estados Unidos nebe que antes la dun preokupa ho problema segurança Timor nian no entrega buat hotu ba nia "sherif" Austrália maka hare e derepente deit patrocina simposiu bot ida nebe que kolia kona ba Timor nia situasaun de siguransa?

Estados Unidos, desde Timor ukun-an mai to agora, halo hotu cooperação diak ho Timor hanesan fo ajuda ba desenvolvimento, fo bolsa de estudo ba estudante Timor oan sira ba estuda iha neba no iha hotu cooperação kik-oan balun iha sector de defesa. Maske nune, quando koalia kona ba questão segurança em geral, nia sempre dudu nia sherif Austrália mesak maka ba iha oin, pois Austrália maka besik liu ba Timor no hare rai kik-oan sira iha nia sorin ne hanesan deit nia quintal, ne be nia hateten katak nia iha obrigação hodi tau-matan ba segurança rai oan sira ne nian. Tan ne Estados Unidos mos fó confiança ba nia atu hatudu nia influencia no projecta nia poder iha neba.

Só que ikus ne, ofensiva China nian mai Timor liu husi nia diplomacia de charme e nia soft power halo nia consege aumenta ona nia influencia balun iha Timor. Hanesan hot-hotu hatene katak, China constrói relação diak ho Timor, fo hotu ajuda ba desenvolvimento maske la barak, halo estudo sísmico hodi buka mina-rai iha rai maran, constrói edifício rua importante ba Timor, hanesan Edifício Ministérios dos Negócios Estrangeiros no Palácio Presidencial foun. Iha área segurança no defesa nian, China mos aproveita Austrália nebe que la dun atende Timor nia necessidade ho preocupação iha área ne, hodi oferece farda militar nian ba Timor, atu halo mos quartel FDTL nian foun nebe analista australiano sira preocupa katak quando edifício sira ne pronto tenki halo limpeza geral ida tamba China bele planta hela aparelho informação nian balun subar iha neba, no ida ikus liu nebe halo Austrália tur la metin maka Timor decide tan atu hola ró patrulha rua hosi China.

Bele halo leitura katak, depois de buat barak passa ona entre China ho Timor, foin questão ida sosa ró-funu hosi China né maka, além de halo Austrália tur la metin, fanun kedas Estados Unidos atu hader, tamba se nia toba bebeik, Austrália mesak la bele aguenta China nia influência iha Timor. Importante que nia tama lalais hodi contrabalança China nia presença.
Tamba ne, iha primeiro passo, kona ba fatin conferencia, se ita haré didiak, simposiu ida ne bele halao mos iha fatin seluk iha Estados Unidos nebá, mas sira prefere hili Hawai nebe meio caminho entre Estados Unidos ho China no hola fatin iha instituisaun de pesqisa ida que iha ligação ho militar americano, comando pacífico nian. Ida ne, nia importancia simbolica hakarak bolu China nia atenção katak iha Pacífico laos China mesak.

Estados Unidos ida que, analista sira hateten katak, antes la dun liga ho problema segurança iha Timor no nem concorda ho ideia katak Timor tenki iha nia força de defesa rasik agora hakarak patrocina simposiu ida nebe que koalia kona ba problema segurança nacional Timor nian. Tuir Agencia Lusa haktuir, assesor ida que partisipa hotu iha conferencia ne hateten dehan “agora Estados Unidos hatudu ona katak hakarak envolve an liu tan iha Timor”.

Nia só foin hakfodak no hakarak envolve liu tan iha Timor quando nia rival geoestratégica, China, consegue halo tia relação diak ho Timor iha área sensível ida hanesan segurança ho defesa. Tanba ne, ho patrocina rasik simposiu ida ne, hatudu ona primeiro sinal katak, Estados Unidos hakarak compete rasik ho China hodi projecta ninia poder no influencia mai Timor, em vez de husik área importante ida ne ba Austrália maka haré e já que Austrália mesak parece la suficiente hodi sata netik China nia avanço. Se China agressiva liu tan, obriga Estados Unidos atu fó atensaun makas liu ba Timor no iha parte seluk bele hamihis fali Austrália nia papel hanesan potencia regional. Ida ne claro que Austrália mos lakoi atu acontece ba nia, pois nia sente katak rai kik-oan sira iha nia sor-sorin ne, nia domínio exclusivo atu haré.

Hasoru conflitos de interesses sira hanesan ne, saída maka Timor tenki halo maka aproveita didiak hotu relação diak nebe que qualquer sira ne ida bele oferece. Além de ida ne, bele uja mos sira para halo jogo de equilíbrio atu nune Timor la bele depende los deit ba rai ida deit maibe bele diversifica ninia relação ba rai barak. Pois ho Estados Unidos tama tan mai corrida, Timor hetan ona atenção hosi potencia bot ida nebe que bele contrabalança China nia influencia iha Timor no iha sorin seluk aproveita fali China nia presença hodi contrabalança Estados Unidos no Austrália nia influencia. Perante situação hanesan maka Timor tenki jere didiak ninia politica externa para iha parte ida bele garante ninia interesse, no iha parte seluk la bele sai vitima ba interesse contrários sira hanesan ne. Atu nuné la bele acontece hanesan provérbio indonésio nebe hateten katak “Gajah berkelahi semut diinjak-injak” (Elefante sira luta, nehek maka dólar didiak).

Olivio de Deus